Cykl Waldemara Beny cz.11

Fauna i flora Ziemi Zgorzeleckiej. Niewiele osób wie, że w okolicach Zgorzelca żyją węże dusiciele.

Gniewosz plamisty

Chyba niewiele osób wie, że w okolicach Zgorzelca żyją węże dusiciele, i nie są to bynajmniej uciekinierzy z niewoli, lecz gady rodzimego pochodzenia.

Tym oryginalnym przedstawicielem ojczystej fauny jest gniewosz plamisty (Coronella austriaca), wąż niejadowity i zupełnie niegroźny dla człowieka. Jego polska nazwa gatunkowa jest myląca.

Spośród naszych węży gniewosz plamisty, zwany również miedzianką, jest najbardziej łagodny i wyjątkowo spokojny. Wąż osiąga długość 45-80 cm (bardzo rzadko 90 cm) i charakteryzuje się zaokrąglonym pyskiem, słabo odgraniczoną od tułowia głową oraz walcowatym, prawie jednakowej grubości na całej swojej długości, tułowiem.

Jego ubarwienie może być bardzo zróżnicowane. Wierzchnia część ciała młodych osobników jest grafitowoszara, popielata lub brązowa. Dorosłe samce mają kolor brązowy, gliniasty, rdzawoczerwony, rzadziej szary. Samice, nieco większe od samców, zazwyczaj są ciemniej ubarwione.

Na głowie gniewoszy zaznaczony jest wyraźny ciemny rysunek, który u poszczególnych okazów może przyjmować różne kształty. Rysunek ten jest niepowtarzalny, niczym linie papilarne u człowieka, i taki sam przez całe życie osobnika. Ponadto każdy gniewosz na wierzchu ciała posiada ciąg ciemnych plam zwykle ułożonych w dwa rzędy, idących od nasady głowy, aż do ogona.

Plamy owe mogą być niekiedy połączone i w niektórych przypadkach tworzony deseń do złudzenia przypomina zygzak (tzw. wstęgę Kainową), występujący na grzbiecie żmii zygzakowatej. W przeciwieństwie do żmii gniewosz plamisty ma „łagodne” oczy z okrągłymi, ciemnymi źrenicami i złocistożółtą tęczówką. Źrenice oczu żmii są zaś szparowate pionowo, co nadaje im szczególnie groźny wyraz. Co więcej, żmija zygzakowata posiada płaską, wyraźnie trójkątną głowę, silnie zwężoną szyję i masywny, gruby tułów.
Areał zajmowany przez opisywany gatunek rozciąga się od Portugalii i północnej Hiszpanii, przez prawie całą Francję, Europę Środkową i Wschodnią po Kaukaz, północny Iran, zachodnią Syberię i Kazachstan. Na północy zasiedla niewielkie fragmenty Anglii i Walii, oraz południową część Skandynawii (Norwegia i Szwecja).

Nieliczna populacja występuje również na fińskich Wyspach Alandzkich. W Danii gatunek wymarł już w początkach XX w. Gniewosz plamisty występuje na obszarze całej Polski za wyjątkiem północnych i północnowschodnich krańców. Najliczniejsze krajowe populacje znajdują się w dolinie Odry, Borach Dolnośląskich, na Opolszczyźnie, Jurze Krakowsko-Częstochowskiej, w Pieninach, Puszczy Solskiej i na Roztoczu. Gniewosz to wąż wybitnie ciepłolubny, zasiedlający nasłonecznione i suche tereny z niską roślinnością trawiastą, krzewami i grupami drzew. Są to bardzo często wrzosowiska, murawy kserotermiczne, śródlądowe wydmy oraz duże polany w obrębie lasów, głównie borów sosnowych.

Ale gatunek ten wnika również do środowiska antropogenicznego, kolonizując wyrobiska piasku i żwiru, kamieniołomy i hałdy. W Borach Dolnośląskich znane są jego stanowiska na nasypach kolejowych, kopalniach gliny, zrębach, a nawet na śmietniskach i cmentarzach.

Gniewosz plamisty to bardzo wyspecjalizowany drapieżnik. W jego siedlisku musi być pod dostatkiem potencjalnych ofiar, czyli ryjówek, drobnych gryzoni, a przede wszystkim jaszczurek (zwinek i żyworódek), w tym jaszczurek beznogich – padalców.

Ponadto gniewosze polują na inne węże, m.in. na jadowitą żmiję zygzakowatą, pisklęta ptaków, płazy, dżdżownice, ślimaki oraz owady. Te ostatnie stanowią pożywienie głównie młodych osobników. Gniewosze ofiary duszą i dopiero potem pożerają. Wąż jest aktywny w ciągu dnia przy wysokiej temperaturze. Jednakże latem można go także obserwować w godzinach wieczornych i nocnych. Potrafi dobrze pływać, lecz unika wody.

W naszym regionie gniewosze są aktywne od drugiej połowy marca do końca października.
Okres godowy rozpoczyna się wkrótce po ukończeniu snu zimowego.
Gniewosz jest wężem jajożyworodnym. W sierpniu lub we wrześniu samica rodzi od 3 do 19 młodych. Samice rodzące młode tracą 46-70% swojej pierwotnej masy ciała.
Z powodu wysokich kosztów energetycznych ciąży, samice rodzą zwykle co drugi sezon (w Skandynawii nawet co 3 lata).
Dojrzałość płciową węże osiągają po 3-4 latach. Mogą żyć do 20-25 lat.
Największe zagrożenie dla lokalnych populacji stanowi zanik i degradacja siedlisk, głównie na skutek działalności człowieka. Niestety, węże często są zabijane przez ludzi. Zła sława, jaką ludzie darzą żmiję zygzakowatą, przeniosła się na inne gatunki węży, w tym zagrożonego gniewosza plamistego.
Lista naturalnych wrogów gatunku jest długa. Gniewosze padają ofiarą m.in. jeży, tchórzy, kun, borsuków, lisów, dzików, bocianów, ptaków szponiastych i krukowatych, jak również zwierząt domowych (głównie kotów).
Młode osobniki są pożerane przez ptaki drozdowate, ropuchy szare a czasami drapieżne owady (chrząszcze biegacze). Gniewosz plamisty został umieszczony w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt jako gatunek narażony na wymarcie. Podlega ścisłej ochronie gatunkowej.
Wokół miejsc stałego występowania oraz stanowisk rozrodczych tworzone powinny być strefy ochronne (całoroczne w promieniu do 100 m).

Autor: Waldemar Bena
ZKlaster Dystrybucja - partner cyklu